माझा मुलगा फक्त बाहेरचे पदार्थ खातो

---

🍔 प्रकरण सातवे : माझा मुलगा फक्त बाहेरचे पदार्थ खातो

---

 

संध्याकाळची वेळ. बाहेर पावसाच्या सरी पडत होत्या.  स्वयंपाकघरात आई  गरमागरम भजी तळत होती. भजांचा सुवास दरवळत होता. आजी रेडिओवर भजन ऐकत होती, आणि बाबा पेपर चाळत होते.

तेवढ्यात दार आपटत आरव शाळेतून धावत आला. पिशवी फेकली आणि मोठ्या आवाजात म्हणाला –

 "आई! आज मला भाजी-भाकरी नको… पिझ्झा हवा! सगळे मित्र म्हणत होते पिझ्झा खूप मजेदार असतो. तू आत्ताच फोन करून ऑर्डर कर."

 "अरे बाळा, रोजचं जेवण किती पौष्टिक असतं माहीत आहे का तुला? आपल्या भाजीत जीवनसत्त्वं आहेत, भाकरीत तृणधान्यं आहेत. पिझ्झा कधीतरी चालतो, पण रोजचं नाही."

"मग मी जेवणारच नाही! तुला माहिती आहे का? माझ्या मित्रांच्या डब्यात रोज काही ना काही नवीन असतं. मला पण पिझ्झा, बर्गर, नूडल्स हवे आहेत!"

आरवचा चेहरा लालबुंद झाला होता. त्याने प्लेट ढकलली.

आजी: (मुलाला जवळ घेत) "कशाला बाळाला रडवतेस गं? दे त्याला थोडं बाहेरचं, शांत बसेल."

आई गोंधळली. मनात विचार सुरू झाला –

"पूर्वीच्या काळात आमच्या आई-वडिलांनी कधी हे फास्ट फूड खाऊ दिलं नव्हतं. पण आम्ही तरी आनंदी होतो. आता मात्र मुलांना घरचं जेवण आवडतच नाही. हे बदल कशामुळे झाले?"

---

हा प्रसंग फक्त आरवच्या घरातला नाही.

आज प्रत्येक घरात असंच दृश्य घडतं –

मुलं टीव्ही व मोबाईलवरच्या रंगीत जाहिरातींनी भुलतात.

शाळेत मित्र काय खातात त्याचा दबाव येतो.

फास्ट फूड झटपट आणि चविष्ट असल्याने त्यांना तेच हवं असतं.

पण हळूहळू ही सवय आरोग्यासाठी धोकादायक ठरते

👉 ही कथा आपल्याला थेट प्रश्न विचारते :

“आपली मुलं का फक्त बाहेरचं खातात? आणि आपण पालक-शिक्षक म्हणून त्यांना चौरस आहाराकडे कसं वळवू शकतो?”

या लेखात आपण –

✔️ जंक फूडचं आकर्षण का वाढतं ?

✔️ त्याचे दीर्घकालीन दुष्परिणाम

✔️ पालक व शिक्षकांनी वापरायचे परिणामकारक उपाय

✔️ जागतिक पातळीवरील उपक्रम

✔️ आणि मुलांमध्ये घरगुती, पौष्टिक अन्नाची गोडी कशी निर्माण करावी

याची सविस्तर चर्चा करु.

---

🍕 जंक फूड का आकर्षित करतं?

१) चवीचं रसायनशास्त्र (The Bliss Point)

जंक फूडमध्ये साखर + मीठ + चरबी (Fat) याचं परिपूर्ण मिश्रण असतं.

या संयोजनाला वैज्ञानिक भाषेत Bliss Point म्हणतात.

Bliss Point म्हणजे असा बिंदू जिथे चव जिभेवर इतकी समाधानकारक वाटते की आपण वारंवार तीच चव शोधत राहतो.

पिझ्झा, बर्गर, कोल्ड ड्रिंक, चिप्स यामध्ये Bliss Point अचूक जपून तयार केलं जातं.

👉 त्यामुळे मुलांना असं वाटतं की – “हा पदार्थ खाल्ल्यावर मला लगेच आनंद मिळतो.”

---

२) मेंदूतील “रिवॉर्ड सिस्टीम”

साखर, चरबी, मीठ जास्त प्रमाणात खाल्लं की मेंदूतून डोपामिन नावाचं हॉर्मोन स्रवायला लागतं.

डोपामिन म्हणजे हॅप्पी हॉर्मोन.

डोपामिनमुळे मुलांना लगेचच आनंद, मजा आणि समाधान वाटतं.

हीच प्रक्रिया खेळाच्या व्यसनात, मोबाईलच्या व्यसनात, किंवा अगदी ड्रग्समध्येही दिसते.

👉 म्हणजेच, जंक फूड मेंदूत व्यसनासारखी प्रतिक्रिया निर्माण करतं.

---

३) जाहिरातींचं जाळं

टीव्ही, मोबाईल, होर्डिंग्जवर सतत रंगीत, चमकदार जाहिराती.

मोठमोठे क्रिकेटपटू, सिनेमे कलाकार म्हणतात – “हा बर्गर खाल्ला की मस्त वाटतं.”

मुलांना वाटतं – “मीसुद्धा हे खाल्लं तर मी त्यांच्यासारखा होईन.”

👉 भारतातल्या FSSAI च्या अभ्यासानुसार, जंक फूडच्या जाहिरातींना सतत पाहणाऱ्या मुलांची त्या पदार्थांकडे मागणी ६०% जास्त असते.

---

४) सामाजिक दबाव (Peer Pressure)

शाळेतल्या डब्यात जर पिझ्झा, नूडल्स नसेल तर काही मुलं टोमणे मारतात.

"तुझा डबा बोअरिंग आहे."

त्यामुळे मुलं म्हणतात – “माझ्या आईने मला हेच आणून दिलं पाहिजे.”

👉 मुलांना असं वाटतं की जंक फूड खाल्लं तर मी “कूल” आहे.

---

५) सुविधा आणि झटपटपणा

आई ऑफिसमधून दमलेली येते → झटपट उपाय म्हणजे बाजारातून पॅकेट आणणं.

शाळेत टिफिन विसरला → कँटीनमधून बर्गर.

मित्रांसोबत बाहेर फिरायला गेलं → फास्ट फूड सेंटर.

👉 हळूहळू ही “सोय” मुलांसाठी सवय बनते.

---

६) किंमत आणि उपलब्धता

२० रुपयांत चिप्सचं पाकीट, १० रुपयांत कोल्ड ड्रिंक सहज मिळतं.

पण ताजं फळ घेतलं तर ३०–४० रुपये खर्च.

म्हणूनच मुलं पटकन चिप्स-पेप्सीकडे वळतात.

---

७) घरगुती जेवणाचा एकसुरीपणा

रोज भाजी-भाकरी, डाळ-भात.

पालक वेळेअभावी नवनवीन पदार्थ करत नाहीत.

मुलांना वाटतं – “हे तर रोजचं बोअरिंग आहे, पण पिझ्झा वेगळा आहे.”

---

८) जंक फूडमध्ये असणारे अ‍ॅडिटीव्ह्ज

MSG (Monosodium Glutamate), Artificial Flavors, Colors यामुळे पदार्थ जिभेवर चटक लावतात.

MSG ला "Taste Enhancer" म्हणतात – त्यामुळे जीभेला पदार्थ अधिक चविष्ट वाटतो.

त्यामुळे मुलं परत परत तोच पदार्थ मागतात.

---

९) फॅशन आणि ट्रेंड

“Weekend म्हणजे Pizza Party.”

“Movie म्हणजे Popcorn + Cola.”

सोशल मीडियावर मुलं फोटो टाकतात – #Foodie #BurgerLover.

👉 मुलांना वाटतं की जंक फूड म्हणजे आधुनिक जीवनशैलीचं प्रतीक.

---

१०) घरात मोठ्यांचं वर्तन

जर आई-बाबाच सतत बाहेरून ऑर्डर करत असतील, तर मुलं कशी थांबतील?

मुलं मोठ्यांचं अनुकरण करतात.

👉 घरातले role models जंक फूड खातात, तर मुलांना “ते योग्यच आहे” असं वाटतं.

---

✨ एक वाक्यात सांगायचं तर —

जंक फूड मुलांना आकर्षित करतं कारण त्यामध्ये चवीचं व्यसन + मेंदूतील रासायनिक बदल + जाहिरातींचं आकर्षण + सामाजिक दबाव + घरगुती एकसुरीपणा या सगळ्यांचा संगम असतो.

---

⚠️ जंक फूडचे दुष्परिणाम (Global Health Reports नुसार

आजच्या वेगवान जीवनशैलीत जंक फूड खाणे खूप सामान्य झाले आहे. बर्गर, पिझ्झा, फ्रेंच फ्राइज, कोल्ड ड्रिंक्स, चॉकलेट्स, चिप्स यासारखे पदार्थ जंक फूड म्हणून ओळखले जातात. जे त्वरीत तयार होतात आणि खूप स्वादिष्ट असतात, पण त्यांचे दुष्परिणाम खूप गंभीर असू शकतात.

१. आरोग्यावर परिणाम

जंक फूडचे दुष्परिणाम आरोग्यावर थेट होतात. यामध्ये साखर, तुप, सॉल्ट आणि रासायनिक पदार्थ जास्त प्रमाणात असतात. त्यामुळे हृदयाचे आजार, उच्च रक्तदाब, मधुमेह या आजारांची जोखीम वाढते. सतत जंक फूड सेवन केल्यास वजन वाढते आणि ओबेसिटी ची समस्या उद्भवते.

२. पचनसंस्थेवर परिणाम

जंक फूडमध्ये फायबर कमी असते. त्यामुळे पचनसंस्था प्रभावित होते. सतत जंक फूड खाल्ल्याने गॅस, बद्धकोष्ठता, अपचन, आणि आतड्याच्या आजारांचा धोका वाढतो.

३. मानसिक आरोग्यावर परिणाम

जंक फूड फक्त शारीरिक आरोग्यावरच नव्हे तर मानसिक आरोग्यावरही परिणाम करते. यामध्ये साखर आणि उच्च कार्बोहायड्रेट मुळे मूड स्विंग्स, तणाव, आणि थकवा निर्माण होतो. सतत जंक फूड खाल्ल्याने एकाग्रता कमी होते आणि स्मरणशक्तीवर परिणाम होतो.

४. त्वचेवर परिणाम

जंक फूडचा प्रभाव त्वचेवरही दिसतो. तेलकट आणि प्रोसेस्ड पदार्थ त्वचेवर एक्ने, डार्क स्पॉट्स आणि एलर्जी वाढवू शकतात.

५. रोगप्रतिकारक शक्ती कमी करणे

जंक फूडमध्ये व्हिटॅमिन्स आणि मिनरल्स खूप कमी असतात. त्यामुळे शरीराची इम्युनिटी कमकुवत होते आणि सर्दी, फिवर, संसर्गजन्य रोगांचा धोका वाढतो.

६. लठ्ठपणा आणि जीवनशैलीवर परिणाम

जंक फूड नियमित सेवन केल्याने वजन वाढते, लठ्ठपणा (Obesity) वाढतो आणि हृदयाच्या आजारांचा धोका निर्माण होतो. यामुळे जीवनशैली आजारप्रवण बनते आणि रोजच्या क्रियाकलापांमध्ये अडथळा येतो.

७. दीर्घकालीन दुष्परिणाम

सतत जंक फूड सेवन केल्यास लवकर मधुमेह, हृदयविकार, उच्च कोलेस्ट्रॉल, लिव्हरचे आजार यासारखे दीर्घकालीन रोग उद्भवतात. मुलांमध्ये तर वाढीवर परिणाम होतो आणि शालेय कामगिरीवरही त्याचा नकारात्मक परिणाम दिसतो.

---

🍲 Balanced Diet for Children (६ ते १२ वर्षे)

मुलांना जंक फूडपासून दूर ठेवायचं असेल तर Rainbow Diet पद्धत वापरा:

• 🥦 हिरवा रंग – पालक, मेथी, मटार, फरसबी
• 🥕 नारंगी रंग – गाजर, भोपळा, रताळं
• 🍌 पिवळा रंग – केळं, आंबा
• 🍎 लाल रंग – टोमॅटो, बीट, डाळिंब
• 🥛 पांढरा रंग – दूध, दही, ताक
• 🌾 तपकिरी रंग – ज्वारी, बाजरी, गहू

यामुळे प्रथिने, जीवनसत्त्वे, कॅल्शियम, लोह, फायबर – सर्व पोषणमूल्य मुलांना सहज मिळतात.

---

👨‍👩‍👧 पालकांसाठी उपाय

✅ पालकांसाठी सविस्तर मार्गदर्शन

१) 🍎 घरगुती जेवण आकर्षक बनवा

भाजी-भाकरी, डाळ-भात एकसुरी वाटू नये म्हणून डेकोरेशन करा.

थाळीत रंगीत भाज्या, फळं ठेवा.

“Rainbow Plate” तंत्र — लाल टोमॅटो, हिरवी पालक, पिवळी ढोबळी, जांभळे द्राक्ष, पांढरा दही.

👉 मुलांच्या मनात उत्सुकता निर्माण होते आणि जेवण आकर्षक वाटतं.

---

२) ⏰ आहार नियोजन (Meal Planning)

आठवड्याचा आहार तक्ता बनवा.

रोज सकाळी नाश्त्यात प्रोटीनयुक्त पदार्थ (उकडलेलं अंडं, पोहे, उपमा, दुध-फळं).

शाळेत डब्यात जंक फूड न ठेवता पर्याय द्या – उदा. चीज सँडविचऐवजी पनीर पराठा.

👉 मुलांना “काय खायचं” हे आधी ठाऊक असल्याने ते हट्टीपणा करत नाहीत.

---

३) 🥗 जंक फूडला “टोटल बॅन” लावा

मुलांना सरळ “जंक फूड खाऊ नकोस” म्हटलं की ते अजून हट्टी होतात.

त्याऐवजी नियम बनवा – आठवड्यातून एकदाच बाहेरचं.

त्या दिवशीसुद्धा पिझ्झाच्या ऐवजी घरगुती व्हर्जन (ज्वारीची बेस पिझ्झा, घरी बनवलेला बर्गर).

👉 मुलांना “स्वातंत्र्य” वाटतं, पण नियंत्रण पालकांच्या हातात राहतं.

---

४) 👩‍🍳 मुलांना स्वयंपाकात सहभागी करा

पालेभाज्या धुणं, लिंबू पिळणं, थाळी सजवणं — मुलांना यात सहभागी करून घ्या.

मुलं स्वतः बनवलेल्या पदार्थांवर जास्त प्रेम करतात.

👉 यामुळे त्यांना घरगुती जेवणाची किंमत समजते.

---

५) 📱 जाहिरातींवर चर्चा करा

टीव्हीवर चिप्सची जाहिरात पाहिल्यावर मुलांना समजवा – “या पाकिटात तेल आणि मीठ जास्त आहे, तुला यातून ताकद नाही मिळणार.”

जाहिरातींवर अंधविश्वास ठेवू नका, त्याचं सत्य मुलांना दाखवा.

👉 मुलांना खरे-खोटे निर्णय ओळखायला शिकतात.

---

६) 👨‍👩‍👧 Role Model बना

पालक स्वतः सतत बाहेरचं खात असतील, तर मुलं कधीच ऐकणार नाहीत.

आई-बाबांनी जेवणाच्या टेबलावर घरगुती पदार्थांचा आनंद घेतला पाहिजे.

👉 मुलं जे पाहतात तेच शिकतात.

---

७) 🎉 Healthy Food ला मजेशीर बनवा

“Fruit Day” – आठवड्यातला एक दिवस सगळ्यांनी फक्त फळं खाणं.

“Salad Competition” – घरात छोटा स्पर्धा ठेवा.

“Sunday Special” – मुलांच्या आवडीच्या हेल्दी रेसिपी करा.

👉 मुलांना वाटतं की हेल्दी फूड म्हणजे सणासारखं काहीतरी खास.

---

८) 📚 गोष्टींमधून प्रेरणा द्या

मुलांना झोपताना कथा सांगा — “विटामिन मॅन” ज्याने भाज्या खाऊन ताकद मिळवली, किंवा “चिप्स खाऊन थकलेला मुलगा”.

आदर्श व्यक्तींच्या आहारविषयी सांगा –

मिल्खा सिंग रोज सकाळी बदाम-दूध घ्यायचे.

मेरी कोम घरचं अन्न आणि शिस्तबद्ध आहारावर जगली.

👉 मुलांना गोष्टींमधून शिकलेलं जास्त काळ लक्षात राहतं.

---

९) 🏃 खेळ आणि उपक्रमांकडे वळवा

जेव्हा मुलं बाहेर खेळतात, तेव्हा त्यांना जंक फूडची आठवण कमी येते.

सायकलिंग, फुटबॉल, पोहणं — शारीरिक उपक्रमांमुळे भूक चांगली लागते आणि मुलं पौष्टिक पदार्थ खातात.

---

१०) 🌍 जागतिक पातळीवरून शिकण्यासारखं

जपान – शाळेत पौष्टिक लंच मिळतो, त्यामुळे घराबाहेर जंक फूड कमी.

फ्रान्स – मुलांना लहानपणापासून “टेस्ट ट्रेनिंग” दिलं जातं. चव ओळखायला शिकवलं जातं.

भारत – “मिड डे मील” योजनेंतर्गत मुलांना पौष्टिक अन्न.

👉 पालकांनी घरातसुद्धा असंच शिस्तबद्ध आहार पद्धती राबवली पाहिजे.

👩‍🏫 शिक्षकांसाठी उपाय

1. Nutrition Awareness Classes – आठवड्यातून एक तास Healthy Eating Habits विषयावर चर्चा.
2. Tiffin Checking Activity – शाळेत दर शुक्रवारी मुलांच्या डब्यांची तपासणी – घरचं व जंक याची नोंद.
3. School Garden Project – मुलांनी शाळेच्या बागेत भाजीपाला लावावा. स्वतः लावलेल्या भाज्या खायला मुलांना जास्त आवडतं.
4. Gamification of Nutrition –
   • “Healthy Plate Challenge” – ७ दिवसात कोणत्या मुलाने Rainbow Plate पूर्ण केली?
   • बक्षीस देऊन प्रेरणा द्या.
5. Parent-Teacher Workshop – पालक-शिक्षक मिळून Weekly Meal Plan ठरवावा.

---

🌍 जागतिक पातळीवरील उपक्रम

• जपान – School Lunch System – सर्व मुलांना शाळेत पोषणयुक्त आहार.
• फिनलंड – Free Nutritious Meals – सकस व संतुलित आहार अनिवार्य.
• सिंगापूर – Health Promotion Board – शाळेत फक्त आरोग्यदायी स्नॅक्स विक्रीची परवानगी.
• भारत – Mid-Day Meal Scheme – लाखो मुलांना प्रथिने, भाज्या, धान्य यांचा समतोल आहार.

🌐 जागतिक पातळीवर करण्यात आलेल्या उपाययोजना (Global Initiatives Against Junk Food)

१) 🏫 शाळांमधील जंक फूड बंदी (School Junk Food Ban)

भारत – FSSAI ने 2019 मध्ये शाळांच्या ५०० मीटर परिसरात जंक फूड विक्रीवर बंदी घातली.

UK – 2005 पासून शाळांमध्ये शीतपेय, बर्गर, पिझ्झा यावर निर्बंध.

USA – Healthy, Hunger-Free Kids Act (2010) अंतर्गत शाळांमध्ये Nutritious School Meals लागू.

कीवर्ड्स: School Junk Food Ban, Healthy School Meals, Nutritious Diet for Kids

---

२) 📢 जाहिरातींवर नियंत्रण (Restriction on Junk Food Ads)

UK – टीव्हीवर मुलांच्या कार्यक्रमात जंक फूडच्या जाहिराती बंद.

चिली (Chile) – जंक फूडवर Warning Labels (काळा ठप्पा) लावणे बंधनकारक.

ऑस्ट्रेलिया – मुलांच्या कार्यक्रमात जंक फूडच्या जाहिरातींवर नियंत्रण.

कीवर्ड्स: Junk Food Ads Restriction, Food Labeling, Healthy Marketing for Kids

---

३) 💰 टॅक्स प्रणाली (Junk Food Tax / Sugar Tax)

मेक्सिको – 2014 पासून साखरेच्या पेयांवर Sugar Tax लावला; त्यामुळे खपात 12% घट.

हंगेरी – 2011 पासून Public Health Product Tax – चॉकलेट, एनर्जी ड्रिंक, मिठाईवर अतिरिक्त कर.

UK – 2018 मध्ये Soft Drinks Industry Levy लागू.

कीवर्ड्स: Sugar Tax, Junk Food Tax, Global Nutrition Policy

---

४) 📚 आरोग्य शिक्षण मोहिमा (Health Education Campaigns)

USA – Let’s Move अभियान (Michelle Obama) – मुलांमध्ये शारीरिक हालचाली व आरोग्यदायी आहार प्रोत्साहन.

भारत – FSSAI ची Eat Right Movement – “थोडं मीठ, थोडी साखर, थोडं तेल.”

Japan – मुलांना शालेय अभ्यासक्रमातून पोषणशास्त्र शिकवणं.

कीवर्ड्स: Healthy Food Awareness, Nutrition Education, Eat Right Campaign

---

५) 🥗 Healthy Alternatives उपलब्ध करणे

जपान – शाळेत “Balanced Bento Box” दिली जाते – भात, मासे, भाज्या, फळं.

फ्रान्स – शाळांमध्ये “Taste Education Program” – मुलांना चवीचा अनुभव देऊन भाज्या-फळांची आवड निर्माण केली जाते.

डेन्मार्क – Organic Food Movement – शाळांमध्ये ऑर्गॅनिक फूडचा वापर.

कीवर्ड्स: Healthy Food Alternatives, Balanced Diet, Organic Food in Schools

---

📚 प्रेरणादायी उदाहरणे

• महात्मा गांधी – साधा शाकाहारी आहार; त्यांनी अन्नात शिस्त ठेवून आरोग्याची जोपासना केली.
• स्वामी विवेकानंद – “तंदुरुस्त शरीर म्हणजे तंदुरुस्त मन” या तत्त्वावर भर.
• मेरी कोम – ऑलिंपिक बॉक्सर असूनही रोजच्या आहारात घरगुती भाज्या, तांदूळ, मासे यांना प्राधान्य.
• विराट कोहली – जंक फूड सोडून Protein-rich Diet घेतल्यामुळे फिटनेस आयकॉन झाला.

---

📅 आठवड्याचा आहार तक्ता (Balanced Meal Plan)

दिवस	सकाळचा नाश्ता	दुपारचं जेवण	संध्याकाळचा नाश्ता	रात्रीचं जेवण
सोमवार	दूध + पोहा + केळं	भाकरी, मटकी उसळ, भात-डाळ, कोशिंबीर	नारळपाणी + भाजलेले हरभरे	फुलकोबी भाजी + भाकरी + सूप
मंगळवार	दूध + डोसा + सफरचंद	चपाती, पालक डाळ, भात, दही	ताक + मखाणे	भोपळ्याची भाजी + सूप
बुधवार	दूध + उपमा + संत्रं	भाकरी, चवळी उसळ, भात-डाळ	फळं + खजूर	दुधीची भाजी + भाकरी
गुरुवार	दूध + थालीपीठ + पेरू	चपाती, मूग डाळ, भात	फळांचा शेक + बदाम	टोमॅटो भाजी + सूप
शुक्रवार	दूध + पोहे + सफरचंद	भाकरी, वालाची उसळ, भात-डाळ	ताक + हरभरे	भेंडीची भाजी + भाकरी
शनिवार	दूध + डोसा + केळं	भाकरी, मसूर डाळ, भात	नारळपाणी + सुका मेवा	गाजर-बीट भाजी + सूप
रविवार	दूध + शिरा + पेरू	चपाती, मिक्स व्हेज, भात-डाळ	फळं + मखाणे	हलकी भाजी + भाकरी + ताक

जंक फूड तात्पुरता आनंद देतो, पण दीर्घकाळ आरोग्य बिघडवतो. मुलांना रंगीत Rainbow Diet, सकस आहार, वाचनातून आरोग्यविषयक जागरूकता, आणि पालक-शिक्षकांच्या सक्रिय भूमिकेमुळेच योग्य सवयी लागू शकतात.

👨‍👩‍👧 चला, आजपासूनच आपल्या मुलांच्या डब्यात आरोग्याची रंगीत थाळी द्या. कारण आरोग्यदायी आहार म्हणजेच उज्ज्वल भविष्य! 🌱

✍️ लेखक : सचिन बाजीराव माने

9881323584