🌟 प्रकरण ३: “माझं मूल हुशार आहे… पण लक्ष देत नाही!”

(लक्ष केंद्रीकरण आणि आत्मनियंत्रणासाठी मार्गदर्शन)

✨ प्रस्तावना:

आज अनेक पालकांची तक्रार असते:

“माझं मुलं हुशार आहे पण ५ मिनिटंही पुस्तकात लक्ष नाही.”
“शाळेत शिक्षक सांगतात की तो सहज विचलित होतो.”
“मोबाईल, टीव्ही खेळ याशिवाय काही सुचत नाही.”

लक्ष केंद्रीकरण (Concentration) ही जन्मजात देणगी नाही—ती एक सवय आहे जी योग्य वातावरण, प्रेरणा आणि सातत्याने विकसित होते. चला, याचं सखोल विश्लेषण करूया.

🎭 प्रेरणादायी प्रसंग

🏅 प्रसंग १: सरदार वल्लभभाई पटेल – गोंगाटातही लक्ष केंद्रित करणं

गुजरातमधील एका लहानशा गावात शाळेच्या वर्गात मोठा गोंगाट असायचा. मुलं हसत-खेळत, शिक्षक शिकवताना गप्पा मारायची. पण वर्गाच्या कोपऱ्यातील एका बाकावर वल्लभभाई शांतपणे पुस्तकात डोळे खुपसून बसायचे. मित्रांनी विचारलं,

“तू एवढ्या गोंगाटात कसं शिकतोस?”
पटेल म्हणाले,
“मी पुस्तकातील अक्षरांवर इतका लक्ष केंद्रित करतो की बाहेरचा आवाज मला पोचतच नाही.”

👉 शिकवण: अभ्यासासाठी वातावरण महत्त्वाचं आहे, पण त्याहून महत्त्वाचं म्हणजे मनाची सवय. लक्ष केंद्रित करण्याची सवय लावल्यास गोंगाटातही अभ्यास होतो.

💡 प्रसंग २: एडिसन – हजार अपयशांनंतरही एकाग्र मन

थॉमस एडिसन शाळेतून काढून टाकले गेले कारण शिक्षकांनी म्हटलं, “हा मुलगा मूर्ख आहे.” आईने त्याचं मनोबल वाढवलं.
एडिसनने लहान वयात स्वतःची लॅब उभी केली. बल्ब तयार करण्यासाठी त्याने हजारो प्रयोग केले. प्रत्येक प्रयोगानंतर लोक विचारायचे:

“तुला अपयश का वाटत नाही?”
एडिसन हसून म्हणायचा:
“मी अपयशी झालो नाही; मी फक्त बल्ब तयार होणार नाही असे १००० मार्ग शोधले.”

👉 शिकवण: चिकाटी आणि उत्सुकता लक्ष वाढवतात. मुलांना आवड असलेल्या गोष्टींमध्ये लक्ष एकवटलं की अभ्यासातही तेच कौशल्य विकसित होतं.

📖 प्रसंग ३: सावित्रीबाई फुले – मनाच्या ध्येयावर लक्ष केंद्रित

१८४८ मध्ये सावित्रीबाई फुले पहिल्यांदा शाळा शिकवायला गेल्या. रस्त्यात त्यांच्यावर दगड, चिखल फेकला जायचा. पण त्या रोज शाळेत जात राहिल्या, कारण त्यांचं लक्ष ध्येयावर होतं—मुलींचं शिक्षण.
👉 शिकवण: ध्येय स्पष्ट असेल तर लक्ष विचलित होत नाही. मुलांना त्यांचं ध्येय दाखवायला हवं.

🔍 लक्ष न लागण्याची मूळ कारणं

अतिरिक्त स्क्रीन टाइम: मोबाईल, गेम्स, टीव्ही यामुळे मेंदू सतत उत्तेजित राहतो, त्यामुळे अभ्यास कंटाळवाणा वाटतो.
झोपेचा अभाव: ६–१२ वयात ९–११ तास झोप आवश्यक आहे. झोप कमी झाल्यास स्मरणशक्ती कमी होते.
नियमितता नसणं: ठराविक जागा व वेळ नसल्याने मेंदूला अभ्यासाशी संबंध जोडता येत नाही.
आवड नसलेला विषय: विषय रंजक न वाटल्याने लक्ष कमी लागतं.
आहार: जंक फूड व गोड पदार्थ जास्त घेतल्यास मेंदू सुस्त होतो.
मानसिक दबाव: सतत राग, तुलना व अपमानामुळे मुलं मानसिकदृष्ट्या थकतात.
शारीरिक हालचालीचा अभाव: दिवसभर बसणाऱ्या मुलांचा फोकस कमी होतो.

🛠️ उपाय: लक्ष वाढवण्यासाठी सविस्तर मार्गदर्शन

1️⃣ अभ्यासासाठी विशेष कोपरा तयार करा

घरात एक जागा ठरवा जिथे फक्त अभ्यास होईल.
टेबल स्वच्छ ठेवा: पाण्याची बाटली, पेन्सिल, रबर, वही जवळ ठेवा.
रंगीत चार्ट्स, प्रेरणादायी कोट्स लावा.
📌 हे वातावरण मेंदूला संकेत देतं: “इथे बसलो की अभ्यास होतो.”

2️⃣ Pomodoro तंत्र – लक्ष वाढवण्यासाठी वेळ व्यवस्थापन

टायमर लावा:
- २५ मिनिटं अभ्यास
- ५ मिनिटं ब्रेक
४ सायकल झाल्यावर १५ मिनिटं मोठा ब्रेक घ्या.
📌 लहान सत्रांमुळे लक्ष टिकतं आणि कंटाळा येत नाही.

3️⃣ कामं लहान भागांमध्ये विभागा

“संपूर्ण इतिहास धडा” ऐवजी “पहिली दोन पानं वाच” असा टप्प्याटप्प्याचा गृहपाठ द्या.
📌 छोटं लक्ष्य पूर्ण झालं की यशाची भावना निर्माण होते आणि पुढे लक्ष केंद्रित करणं सोपं होतं.

4️⃣ विचलित करणाऱ्या वस्तू दूर ठेवा

अभ्यासाच्या वेळी मोबाईल पालकांकडे द्या किंवा सायलेंट मोडवर ठेवा.
टीव्ही बंद ठेवा.
अभ्यास कोपऱ्यात फक्त अभ्यासाचं साहित्य ठेवा.

5️⃣ वाचन मोठ्याने करा

रोज १० मिनिटं मोठ्याने वाचनाची सवय लावा.
📌 डोळे, कान, तोंड आणि मेंदू एकत्र काम करतात, लक्ष वाढतं.

6️⃣ खेळ आणि व्यायाम

दररोज किमान ३० मिनिटं धावणं, सायकल, दोरीवर उडी किंवा खेळ.
📌 शारीरिक हालचाल मेंदूत डोपामाइन आणि सेरोटोनिन वाढवते, जे लक्ष वाढवतात.

7️⃣ Mindfulness आणि श्वसन सराव

4-7-8 Breathing: 4 सेकंद श्वास, 7 सेकंद थांबा, 8 सेकंद सोडा.
रोज ५ मिनिटं ध्यान किंवा डोळे मिटून शांत बसण्याची सवय.
📌 ताण कमी होतो, मेंदू शांत राहतो.

8️⃣ स्टडी प्लॅन पोस्टर

आठवड्याचं वेळापत्रक रंगीत पेनने भरा.
पूर्ण झालेलं काम टिकमार्क करून यश साजरं करा.

9️⃣ कुतूहल पेटी – जिज्ञासा वाढवणं

दिवसभर आलेले प्रश्न चिठ्ठ्यांवर लिहा.
रविवारी कुटुंबासोबत त्यांची उत्तरं शोधा.
📌 जिज्ञासा वाढली की लक्ष आपोआप वाढतं.

🔟 खेळातून शिकवण

शब्दकोडे, चित्र शोधा, नकाशावर ठिकाणं दाखवा अशा खेळांचा उपयोग करा.
अभ्यास मजेदार बनवला की लक्ष नैसर्गिकरित्या वाढतं.

1️⃣1️⃣ आहार आणि पाणी

रोज फळं, सुका मेवा, दूध, डाळी खायला द्या.
जंक फूड कमी करा.
📌 मेंदूला योग्य पोषण मिळालं की लक्ष सुधारतं.

1️⃣2️⃣ पालकांचा दृष्टिकोन

तुलना करू नका.
प्रयत्नांचं कौतुक करा: “तू कालपेक्षा जास्त लक्ष दिलंस, छान!”
📌 प्रोत्साहन हा लक्ष वाढवण्याचा सर्वोत्तम मार्ग आहे.

👩‍🏫 शिक्षकांसाठी खास उपाय

Think–Pair–Share: प्रश्न विचारून मुलांना स्वतः विचारायला, जोडीदाराशी बोलायला आणि वर्गात शेअर करायला सांगा.
Mind Mapping: प्रत्येक धड्याचं चित्ररूप नकाशा तयार करा.
Exit Ticket: तासानंतर “आज काय नवीन शिकलो?” हे मुलांकडून लिहून घ्या.
Anchor Activities: पटकन काम संपवणाऱ्या मुलांसाठी कोडी आणि वाचन ठेवा.
Motivational Stories: दर आठवड्यात एका प्रेरणादायी व्यक्तीची कथा सांगा.

🏠 पालकांसाठी आठवड्याची चेकलिस्ट

[ ] अभ्यास कोपरा स्वच्छ आहे का?
[ ] स्टडी प्लॅन पोस्टर अपडेट आहे का?
[ ] रोज मोठ्याने वाचन होतं का?
[ ] स्क्रीन टाइम ठरलेला आहे का?
[ ] बाहेर खेळ ५ दिवस झाला का?
[ ] आजचा प्रश्न चर्चेत आला का?

🏁 निष्कर्ष:

लक्ष केंद्रीकरण ही जादू नाही, ती सवयींचा खेळ आहे. वातावरण, प्रेरणा, योग्य पद्धती आणि सातत्याने प्रत्येक मुलं लक्ष केंद्रित करायला शिकतात. सरदार पटेलसारखं गोंगाटातही अभ्यास, एडिसनसारखी चिकाटी आणि सावित्रीबाईंचं ध्येय—ही मुलांसाठी खरी प्रेरणा आहे.

लेखक

सचिन बाजीराव माने

9881323584