माझा मुलगा अभ्यास करत नाही....
📖 प्रकरण ४: माझा मुलगा अभ्यास करत नाही
“मुलं अभ्यास करत नाहीत”—का? आणि काय करावं?
🌟 प्रस्तावना
“माझं मूल हुशार आहे, पण अभ्यासाचं पुस्तक उघडतच नाही!”—ही तक्रार सर्वत्र ऐकू येते. पण अभ्यास टाळणं म्हणजे मुलं आळशी किंवा हट्टी आहेत, असं सरसकट समजणं चुकीचं आहे. या वयात (६–१२) मेंदू झपाट्याने विकसित होतो—जिज्ञासा, खेळ, हालचाल, सामाजिक नातेसंबंध, भावनांची समज, सगळं एकाचवेळी घडत असतं. अभ्यास जर रटाळ, भीतिदायक किंवा “केवळ गुणांसाठीचा ताण” असं भासत असेल तर हीच मुलं पुस्तकांपासून दूर पळतात.
चांगली बातमी अशी की—अभ्यास आवड निर्माण करणे ही शिकवण्याची कला आहे. योग्य पद्धत, वातावरण आणि संवाद दिल्यास प्रत्येक मूल शिकण्याचा आनंद अनुभवू शकतं.
🔍 भाग १: “अभ्यास करत नाहीत” यामागची सखोल कारणं
1) सहभागीपणाचा अभाव (Engagement)
- काय दिसतं? ५–१० मिनिटांत कंटाळा, वहीकडे टक लावून पाहणं, टाळाटाळ.
- का होतं? केवळ पाठांतर/उपदेश—खेळ, प्रयोग, कथा यांचा अभाव.
- काय करावं?
- धड्याला “कथा + कोडी + छोटा प्रयोग” या त्रिसूत्रीत बसवा.
- गणित = वस्तू मोजणी/पझल; विज्ञान = घरघुती प्रयोग; भाषा = नाटुकलं/स्टोरीटेलिंग.
2) भीती आणि ताण (Fear/Stress)
- काय दिसतं? पेपर जवळ आला की पोटदुखी, रडारड, चिडचिड.
- का होतं? “गुणच सगळं” अशी संस्कृती; सतत टीका; शिक्षा.
- काय करावं?
- “प्रयत्नांचं कौतुक” (Process Praise): “तू रोज सराव करतोस—म्हणून प्रगती होते.”
- छोट्या विजयांचा सण: आठवड्याला ३ “छोटे यश” लिहून ठेवणे.
3) डिजिटल विचलन (Screen Distraction)
- काय दिसतं? अभ्यास सुरू होताच मोबाईलची आठवण, एक मिनिटांत ‘ब्रेक’.
- का होतं? स्क्रीनचा डोपामिन-हाय; अभ्यास तुलनेने नीरस वाटतो.
- काय करावं?
- Family Digital Charter:
- अभ्यासाच्या वेळेत मोबाइल बाहेर,
- जेवताना स्क्रीन नाही,
- झोपेच्या ६० मिनिटं आधी स्क्रीन बंद,
- एकत्रित स्क्रीन-टाइम ठराविक (उदा. ३०–४५ मिनिटं).
- Family Digital Charter:
4) आत्मविश्वासाची कमी (Low Self-Efficacy)
- काय दिसतं? “मला जमत नाही” म्हणत प्रयत्न टाळणं.
- का होतं? सतत तुलना; चुका दाखवून दिल्यावर प्रोत्साहन न मिळणं.
- काय करावं?
- Growth Mindset भाषा: “आत्ताच नाही जमत, पण सरावाने नक्की जमेल.”
- प्रश्नपत्रिकेतील चुका “री-डू” करून सूट/बोनस गुण.
5) शिकण्याच्या शैलीचा मेळ नसणं
- काय दिसतं? काहींना ऐकून पटकन कळतं, काहींना पाहून, काहींना हाताने करून.
- काय करावं?
- Visual + Auditory + Kinesthetic मिश्र पद्धत: चार्ट, गोष्ट, हाताळणी.
6) आरोग्य/झोप/आहार
- काय दिसतं? डोळे जड, चिडचिड, कमी एकाग्रता.
- काय करावं?
- ९–११ तास झोप; थाळीत ४ रंग (भाज्या/फळं/डाळी/धान्य); रोज ६० मिनिटं हालचाल.
7) वैद्यकीय/विकासाशी निगडित अडचणी
- उदा. ADHD, Dyslexia, Dysgraphia इ. (अंदाज आलाच तर तज्ज्ञांचा सल्ला महत्त्वाचा.)
- काय करावं?
- शाळेचा समुपदेशक/बालरोगतज्ज्ञ/विशेष शिक्षक यांचं मार्गदर्शन घ्या.
- घर-शाळा समायोजन योजना: मोठ्या अक्षरांची पुस्तके, ऑडिओसपोर्ट, अधिक वेळ.
8) घर/शाळेचं वातावरण
- काय दिसतं? सतत ओरड/तणाव—मुलं अभ्यासाशी नकारात्मक भाव जोडतात.
- काय करावं?
- दररोज १०–१५ मिनिटं निर्व्याज संवाद (नो-टीका झोन).
- शाळेत सकारात्मक वर्गसंस्कृती: चूक = शिकण्याची संधी.
🧭 भाग २: “तपासणी सूची”—माझ्या मुलासाठी नेमकं काय कारण?
- [ ] झोप ९–११ तास मिळते का?
- [ ] स्क्रीन-टाइम ठरलेल्या मर्यादेत आहे का?
- [ ] अभ्यास कोपरा स्वच्छ, शांत आहे का?
- [ ] आठवड्याला ३ छोटे विजय नोंदवतो का?
- [ ] अभ्यासात खेळ/कथा/प्रयोगांचा समावेश आहे का?
- [ ] शिक्षकांशी दर पंधरवड्याला ५ मिनिटांचा अपडेट होतो का?
- [ ] गरज भासल्यास समुपदेशक/विशेष तज्ज्ञाला भेट ठरवली का?
🧪 भाग ३: प्रेरणादायी कथा—रसिक, तपशीलवार
🧒 १. थॉमस एडीसन: ‘मूर्ख’ मुलापासून महान संशोधकापर्यंत
थॉमस एडीसनला लहानपणी शाळेत शिक्षकांनी “slow learner” म्हटलं. वर्गात तो शांत बसत नसे, सतत प्रश्न विचारत असे. शिक्षकांना वाटलं की हा मुलगा शिकण्यात अपयशी आहे. एक दिवस एडीसन घरी आला आणि आईला शिक्षकांचा संदेश दिला. त्या चिठ्ठीवर लिहिलं होतं:
> “तुमचा मुलगा शिकण्यासाठी योग्य नाही. त्याला शाळेत घेता येणार नाही.”
आई नॅन्सी एडीसनने मुलाकडे हसून पाहिलं आणि सांगितलं, “थॉमस, तू खूप बुद्धिमान आहेस, पण शाळा तुला शिकवू शकणार नाही. मी तुला शिकवेन.”
नॅन्सीने घरीच त्याला शिकवणं सुरू केलं. तिने एडीसनला पुस्तकं वाचायला, प्रयोग करायला, आणि कल्पनाशक्ती वापरायला प्रोत्साहन दिलं. लहानशा खोलीत एडीसनने प्रयोगशाळा उभारली.
पुढे त्याच मुलाने १००० हून अधिक शोध केले, त्यात विजेचा बल्ब, ग्रामोफोन, चित्रपट यंत्रणा यांचा समावेश आहे.
📌 शिकवण: मुलाच्या कमजोरीवर लक्ष केंद्रित करण्याऐवजी त्याच्या जिज्ञासेला प्रोत्साहन द्या. एक आईचा विश्वास मुलाचं आयुष्य बदलू शकतो.
---
🧒 २. हेलेन केलर: अंध आणि बहिरी असूनही ज्ञानाचा दीप
लहानपणीच्या आजारामुळे हेलेन केलरने दृष्टी आणि ऐकण्याची क्षमता गमावली. तिच्या पालकांनी तिला शिकवणं जवळपास अशक्य मानलं होतं. पण तिच्या आयुष्यात अ‍ॅनी सुलिव्हन नावाची शिक्षिका आली.
अ‍ॅनीने हेलेनला हातावर अक्षरं लिहून भाषा शिकवायला सुरुवात केली.
पहिल्यांदा “water” हा शब्द शिकताना हेलेनने हातावर पाणी वाहतंय हे जाणवलं आणि अक्षरं-शब्दांचा संबंध तिला समजला. त्या दिवसापासून तिचं आयुष्य बदललं.
हेलेनने जगातील पहिली बहिरी आणि अंध महिला म्हणून पदवी मिळवली आणि नंतर जगभर लोकांना प्रेरणा दिली.
📌 शिकवण: योग्य पद्धत आणि चिकाटी असेल तर कोणत्याही अडथळ्यांना पार करता येतं.
---
🧒 ३. मलाला युसूफझाई: शिक्षणासाठी लढणारी लहानगी
पाकिस्तानमधील स्वात प्रांतात तालिबानी शासनाखाली मुलींच्या शिक्षणावर बंदी होती. मलाला ११ वर्षांची असताना तिने शिक्षणाच्या महत्त्वावर लेख लिहायला सुरुवात केली. तिला धमक्या मिळाल्या; १५व्या वर्षी तिच्यावर गोळीबार झाला. पण ती वाचली आणि पुन्हा उभी राहिली.
आज मलाला जगभर शिक्षणाचा संदेश देते आणि नोबेल शांतता पुरस्काराची सर्वांत तरुण विजेती ठरली.
📌 शिकवण: शिकण्याची इच्छा ही सर्व अडथळ्यांवर मात करू शकते.
🛠️ भाग ४: जागतिक दर्जाच्या संकल्पना व टूल्स—काय, का, कसं?
1) Montessori (माँटेसरी)
- काय? स्वावलंबी, हाताळणी-केंद्रित शिकणं; शिक्षक मार्गदर्शक.
- का? मुलाला निर्णय/जबाबदारी दिल्यास शिस्त नैसर्गिक.
- कसं? “पुस्तक-हाताळणी-निष्कर्ष” असा सत्र आराखडा; घरात छोटा “लर्निंग शेल्फ”.
2) Project-Based Learning (PBL)
- काय? वास्तव समस्यांवर प्रकल्प करून शिकणं (उदा. पाण्याचं पुनर्वापर).
- का? अर्थपूर्णता वाढते → दीर्घकालीन स्मरण.
- कसं? २–४ आठवड्यांचा प्रकल्प; शेवटी सादरीकरण/पोस्टर/व्हिडिओ.
3) Gamification
- काय? अभ्यासात खेळांचे घटक—पॉइंट्स, बॅज, पातळ्या.
- का? तत्काळ फीडबॅक आणि प्रेरणा.
- कसं? साप्ताहिक “क्वेस्ट”, “स्टार चार्ट”, १०० गुण = घरची छोटी ‘ट्रीट’.
4) Flipped Classroom
- काय? घरात छोटा व्हिडिओ/स्टोरी—शाळेत चर्चा/प्रयोग.
- का? वर्गात सक्रियता; घरी पालकांसह समज पक्की.
- कसं? ५–७ मिनिटांचे व्हिडिओ; पुढच्या दिवशी प्रश्नोत्तर/भूमिकानाट्य.
5) Mind Mapping
- काय? विषयाचा दृश्य नकाशा—केंद्र→फांद्या→उपफांद्या.
- का? मोठं चित्र + स्मरणशक्ती सुधारते.
- कसं? “प्रकरण मध्यभागी; ५ उपमुद्दे रंगांनी”; आठवड्याला १ माइंड मॅप.
6) Active Recall + Spaced Repetition
- काय? वाचल्यानंतर पुस्तक बंद करून स्वतः समजावणं; अंतर ठेवून पुनरावृत्ती.
- का? स्मरण दीर्घकाळ टिकतं.
- कसं? १ला, २रा, ४था, ७वा दिवस—फ्लॅशकार्ड क्विझ.
7) Feynman Technique
- काय? “मी शिक्षक”—धडा ६ वर्षांच्या मुलाला समजेल अशा भाषेत समजावणं.
- का? उरलेली दरी लगेच कळते.
- कसं? आठवड्याला १ विषय—२ मिनिटांचं तोंडी सादरीकरण.
8) PBIS (Positive Behavioral Interventions & Supports)
- काय? शिक्षा न देता वर्तन सुधारणं—सकारात्मक नियम, कौतुक.
- कसं? वर्गाचे ५ नियम, “कॅच देम डुइंग राईट”, आठवड्याला ‘स्टार स्टुडंट’.
9) SEL (Social-Emotional Learning)
- काय? भावनांचं शिक्षण—ओळख, व्यक्त करणे, नियंत्रण.
- कसं? “फीलिंग्स चार्ट”, “Calm Corner”, २ मिनिटं श्वसन-ध्यान.
10) UDL/RTI (Inclusive Frameworks)
- UDL: अनेक माध्यमांतून शिकवण (टेक्स्ट/ऑडिओ/व्हिज्युअल/हाताळणी).
- RTI: कमजोर विद्यार्थ्यांसाठी टप्प्याटप्प्याने अतिरिक्त सहाय्य.
टीप: Dyslexia/ADHD संशय असल्यास तज्ज्ञ सल्ला घ्या; कोणतीही ‘डायग्नोसिस’ घरून करू नये.
👨👩 भाग ५: पालकांसाठी ‘स्टेप-बाय-स्टेप’ योजना
A) ७-दिवसांची “रीसेट” योजना
- दिवस १: अभ्यास कोपरा—स्वच्छ, प्रकाश, पाण्याची बाटली, घड्याळ.
- दिवस २: डिजिटल चार्टर लिहून सगळ्यांनी सही.
- दिवस ३: अभ्यासाचा २x२५ मिनिटांचा ब्लॉक (+५ मिनिटं ब्रेक).
- दिवस ४: “कुटुंब वाचन संध्याकाळ”—१५ मिनिटं पाळीने मोठ्याने वाचन.
- दिवस ५: विषयावर माइंड मॅप—मुलानेच काढलेला.
- दिवस ६: फॅनमन २ मिनिटं—“आज मी तुम्हाला शिकवतो/शिकवते.”
- दिवस ७: “तीन विजय” नोंद + छोटं सेलिब्रेशन.
B) ३०-दिवसांचा सवय-ट्रॅकर (दररोज ✅/❌)
- 9–11 तास झोप
- स्क्रीन-टाइम मर्यादा
- 2×25 मिनिटं एकाग्र अभ्यास
- 10 मिनिटं मोठ्याने वाचन
- 15 मिनिटं हालचाल/खेळ
- “तीन विजय” डायरी
C) संवाद स्क्रिप्ट (पालक)
- ऐकणं: “मी तुला पूर्ण ऐकतो/ऐकते; काय कठीण वाटतंय?”
- भावना मान्य करणं: “तुला ताण येतोय—ठीक आहे.”
- पुन्हा फ्रेम करणं: “चल, छोट्या तुकड्यांत करूया; २५ मिनिटं एकच काम.”
- प्रोत्साहन: “तुझ्या प्रयत्नांमुळे तुझी प्रगती दिसते.”
🧑🏫 भाग ६: शिक्षकांसाठी ‘क्लासरूम टूलकिट’
1) दिवसाची सुरुवात—Morning Meeting (८–१० मिनिटं)
- “आज मी कशाबद्दल उत्सुक आहे?” १ वाक्य.
- १ मिनिट श्वसन-ध्यान; वर्ग नियमांची आठवण.
2) Think–Pair–Share प्रत्येक धड्यात
- ३०–४५ सेकंद विचार → १ मिनिट जोडीदाराशी → १–२ विद्यार्थी सादर.
3) Choice-Based Tasks
- एकाच उद्दिष्टासाठी ३ पर्याय: पोस्टर/लघुनिबंध/३-मिनिटांची गोष्ट.
4) Exit Ticket रोज
- “आज नव्याने काय कळलं?”/१ प्रश्न—उद्या धड्याची सुरुवात ह्याने.
5) Anchor Activities
- वेळेआधी संपवणाऱ्यांसाठी शब्दकोडे/वाचन सारांश/फ्लॅशकार्ड.
6) Assessment = शिकवण
- क्विझनंतर “री-डू विथ फीडबॅक”; गुणांमध्ये ‘पुनर्प्रयत्न बोनस’.
7) Calm Corner + Emotion Wheel
- २–३ मिनिटं शांत बसून परत शिकणं—शिस्तीची शिक्षा नव्हे, स्वनियंत्रणाचा सराव.
8) पालक संवाद—2x2 मिनिटं
- प्रत्येक भेटीत २ मिनिटं कौतुक + २ मिनिटं सुधार योजना; संदेश वही/ईमेल.
🧪 भाग ७: विषयनिहाय ‘इन्स्टंट’ उपाय
गणित
- पझल/गेम; टेबल्स गाण्यांमधून; ‘दैनंदिन गणित’ (खरेदी, स्वयंपाकातील प्रमाण).
भाषा
- मोठ्याने वाचन; “३W नोट्स” (What, Why, Where); सप्ताहाचा ५ शब्द शब्दकोश.
विज्ञान
- घरघुती प्रयोग (लिंबू-बेकिंग सोडा, चुंबक); “काय पाहिलं–का झालं–काय निष्कर्ष”.
समाजशास्त्र
- भूमिकानाट्य/नकाशा-शोध; स्थानिक संग्रहालय/वडीलधाऱ्यांची मुलाखत.
🧑⚕️ भाग ८: कधी तज्ज्ञ मदत घ्यावी?
- वाचन/लेखन कठीण आणि सातत्याने मागे;
- अतिविचलन/हायपरॅक्टिव्हिटी शैक्षणिक व सामाजिक अडथळे निर्माण करते;
- वारंवार पोटदुखी/डोकेदुखी—ताणाचे संकेत.
टीप: निदान स्वतः करू नये; शाळा समुपदेशक/बालरोगतज्ज्ञ/विशेष शिक्षक यांच्याशी समन्वय करून वैयक्तिक समायोजन योजना तयार करा.
✅ भाग ९: “करा/टाळा” (Do/Don’t)
करा
- प्रयत्नांचं कौतुक, छोट्या यशांचं साजरीकरण.
- अभ्यासात कथा, खेळ, प्रयोग.
- ठराविक रुटीन + ब्रेक्स.
- पालक–शिक्षक सतत संवाद.
टाळा
- तुलना, खिल्ली, कठोर शिक्षा.
- “तू आळशी आहेस” अशा लेबले.
- दीर्घ स्क्रीन-टाइम, अस्थिर वेळापत्रक.
- एकाच पद्धतीतील अध्यापन.
🎯 भाग १०: ४ आठवड्यांचा “पुन्हा सुरुवात” कार्यक्रम (रोडमॅप)
आठवडा १ – पाया
- अभ्यास कोपरा + डिजिटल चार्टर + 2×25 मिनिटं रूटीन.
- मोठ्याने वाचन १० मिनिटं; “तीन विजय” डायरी.
आठवडा २ – गुंतवणूक
- PBL छोटा प्रकल्प (उदा. “आपल्या भागातील पक्षी”).
- माइंड मॅप आठवड्याला १; फॅनमन २ मिनिटं.
आठवडा ३ – सवय
- फ्लॅशकार्ड + स्पेस्ड रिपीट; गणित–गेम दिवस; विज्ञान–एक प्रयोग.
- पालक–शिक्षक ५ मिनिटं अपडेट.
आठवडा ४ – सादरीकरण
- प्रकल्प सादरीकरण/पोस्टर डे; स्वमूल्यमापन—“मला काय जमलं/पुढे काय?”
- छोटा सेलिब्रेशन + पुढील ४ आठवड्यांची ध्येयं.
🌟 निष्कर्ष
“मुलं अभ्यास करत नाहीत” ही तक्रार नाही—हा संदेश आहे: शिकवण्याची पद्धत, वातावरण, संवाद आणि अपेक्षा आपण सुधारायला हव्यात. जिज्ञासेला दिशा दिली, भीती कमी केली, स्क्रीनला मर्यादा घातली, आणि अभ्यासाला खेळ–कथा–प्रयोगांची उंची दिली की मुलं स्वतःहून पुस्तकं उघडतील.
आजपासून छोटा बदल सुरू करा—२×२५ मिनिटांचा नियोजित अभ्यास, १० मिनिटांचं वाचन, “तीन विजय” डायरी, आठवड्याला एक माइंड मॅप—आणि पाहा, शिकण्याचा दिवा कसा उजळतो!
लेखक
सचिन बाजीराव माने
टिप्पण्या